Dyslalia

DYSLALIA:

OBJAWY, PRZYCZYNY, RODZAJE,

POSTĘPOWANIE TERAPEUTYCZNE

 

Terminem dyslalia (z grec. dys - zaburzenie; lalia - mowa) określa się wady artykulacyjne. Termin ten funkcjonuje zamiennie jako zaburzenia artykulacyjne, zaburzenia wymowy, wady artykulacyjne, nieprawidłowe realizacje fonemów.

Określenie dyslalia jest nośnikiem różnej treści. Ukazują to następujące definicje:

  • Nieprawidłowość w realizacji jednej, wielu, a nawet wszystkich głosek (G. Demelowa);
  • Zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków (H. Spionek, 1969);
  • Wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy (L.Kaczmarek);
  • Symptom zaburzenia rozwoju mowy, dotyczący tylko jednego aspektu języka - aspektu artykulacyjnego (H. Rodak);
  • Zaburzenie mowy charakteryzujące się zakłóceniami dźwięków mowy, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe ( Mierzejewska, Emiluta-Rozya).

Wyróżnia się dyslalię fizjologiczną i faktyczną.

  • Dyslalia fizjologiczna występuje wówczas, kiedy mamy do czynienia ze swoistymi właściwościami rozwojowymi, które są związane z nieukończonym rozwojem mowy dziecka, wynikającym np. z prostego opóźnienia mowy.
  • Dyslalia faktyczna występuje wówczas, kiedy proces kształtowania się mowy jest już

względnie ukończony, a dziecko w sposób stereotypowy  wadliwie wymawia określone

głoski.

 

Najczęstsze przyczyny dyslalii to:

  • zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:

-         nieprawidłowa budowa języka,

-         nieprawidłowa budowa podniebienia,

-         zniekształcenia zgryzu,

-         anomalie zębowe,

-         przerost trzeciego migdałka,

-         polipy,

-         skrzywienie przegrody nosowej,

  • nieprawidłowe  funkcjonowanie narządów mowy:

-         niska sprawność języka,

-         zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących,

-         brak pionizacji języka

  • nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu:

-         zaburzenie analizy i syntezy słuchowej,

-         wybiórcze upośledzenie słuchu,

-         obniżenie słyszalności

-         zaburzenia słuchu fonematycznego,

  • niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym:

-         nieprawidłowe wzorce wymowy,

-         nieprawidłowa atmosfera

 

Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na:

  • jednoraką – jedna głoska wymawiana odmiennie;
  • wieloraką – kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie;
  • całkowitą (alalia) – wszystkie głoski wymawiane odmiennie (bełkot, mowa niezrozumiała dla otoczenia).

 

Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się:

  • dyslalię prostą (w realizacji głoski zanika jedna cecha, np. dziecko wymawia s zamiast sz – głoski różnią się tylko miejscem artykulacji)
  • dyslalię złożoną (zanik kilku cech równocześnie, np. dziecko wymawia d zamiast sz – głoski różnią się miejscem artykulacji, stopniem zbliżenia narządów mowy oraz dźwięcznością).

 

Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalię dzieli się na:

I. Seplenienie (sygmatyzm)

Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż. Wadliwa wymowa polegać może na: zastępowaniu głosek jednego szeregu innym np. głoski sz, ż, cz, dż brzmią jak s, z, c, dz, ś, ć, dź ( szafa – safa, siafa, sanki – sianki, szanki),  deformacji - wtedy mówimy o seplenieniu właściwym, opuszczaniu głoski (lub głosek) w mowie.

Rodzaje seplenienia:

  • międzyzębowe – dziecko wymawia głoski sz, ż, cz, dż, s, z, c, dz z językiem wsuniętym między zęby
  • boczne – artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka; szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz w częściach bocznych, powietrze przepływa jak przy wymowie głoski l
  • wargowo-zębowe – charakteryzuje się tworzeniem bardzo wąskiej szczeliny między dolną wargą, a górnymi siekaczami lub między górną wargą, a dolnymi siekaczami, język jest bierny; brzmienie głosek jest podobne do ostro brzmiącego f
  • przyzębowe – przód języka jest ułożony płasko i zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy; podczas artykulacji nie tworzy się rowek, a powietrze wychodzi szerokim strumieniem; brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający przy dolnych siekaczach jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia
  • nosowe – powstaje, gdy artykulacja głosek przebiega niedostatecznie zamkniętym przejściu z jamy ustnej do nosowej w następstwie niewłaściwej czynności podniebienia miękkiego
  • krtaniowe - szmer wytwarzany w krtani
  • gardłowe – powstaje w wyniku rozczepienia podniebienia lub braku aktywności podniebienia
  • i inne.

Niektóre przyczyny:

  • wady zgryzu
  • ubytki zębowe
  • nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów artykulacyjnych
  • upośledzenie słuchu
  • niesprawność języka i warg
  • naśladownictwo wymowy osób wadliwie mówiących
  • niektóre choroby górnych dróg oddechowych (utrudnione oddychanie nosem)

II. Reranie (rotacyzm)

Reranie jest wadą polegającą na nieprawidłowej realizacji głoski r. Wadliwa wymowa polegać może na: opuszczaniu dźwięku, zastępowaniu go innym dźwiękiem lub zniekształceniu - wtedy mamy do czynienia z reraniem właściwym. Głoska ta może być wymawiana jak l, j,rl ( rak – jak, lak, rlak),  r języczkowe lub jest opuszczana (rak –ak).

Rodzaje rerania:

  • języczkowe – miejsce artykulacji jest zmienione z przedniojęzykowodziąsłowej na języczkową, podczas artykulacji podniebienie miękkie unosi się, zamyka przejście do jamy nosowej, a jego zakończenie (języczek) drga, język nie bierze udziału w artykulacji
  • policzkowe – powstaje wskutek skierowania strumienia powietrza podczas wymowy w bok, powodując wibrację jednostronną policzka lub obustronną obu policzków, drga również czubek lub krawędź języka
  • wargowe – powstaje wskutek przeniesienia miejsca artykulacji na obie wargi
  • krtaniowe – polega na wadliwej, krtaniowej artykulacji – drgają fałdy głosowe
  • gardłowe – miejsce artykulacji głoski r jest przeniesione w głąb jamy ustnej, wibracja powstaje między obsadą języka a tylną ścianą gardła
  • inne

Niektóre przyczyny:

  • zbyt niska sprawność ruchowa języka, zwłaszcza jego czubka
  • nieprawidłowości budowy anatomicznej języka, np. krótkie wędzidełko
  • upośledzenie słuchu
  • opóźniony rozwój motoryczny
  • wadliwy wzór wymowy osób z otoczenia

III. Mowa bezdźwięczna

Wada ta objawia się brakiem realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich odpowiednimi bezdźwięcznymi, np. b mówione jest jak p, a ż jak sz (słowo żaba w tym zaburzeniu będzie brzmiało jak szapa , woda jak fota, góra - kóra). Nieprawidłowość ta dotyczy 13 głosek: b, bi, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, wi, g i gi. Mowa bezdźwięczna znajduje również odzwierciedlenie w piśmie w postaci trudnych do eliminowania błędów.

Niektóre przyczyny:

  • zaburzenia słuchu mownego (fonemowego)
  • upośledzenie słuchu (niedosłuch)
  • brak koordynacji między aparatem fonacyjnym i artykulacyjnym
  • obniżone napięcie mięśniowe – wargi i policzki są wiotkie

IV. Rynolalia (nosowanie)

Rynolalia polega na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do niewyraźnej, zakłóconej szmerami. Głoski nosowe są wymawiane jak ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie – głoski ustne wymawiane są z rezonansem nosowym (nosowanie otwarte)

  • Rynolalia otwarta

Najbardziej zniekształcone są spółgłoski szczelinowe i zwartoszczelinowe (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ć, dź). Wszystkie głoski realizowane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym.

Przyczyny rynolalii otwartej: rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie jak też nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardła.

  • Rynolalia zamknięta

Dziecko wymawia m jak b; n jak d; ą jak o; ę jak e.

Przyczyny rynolalii zamkniętej : niedrożność jamy nosowo-gardłowej spowodowanej przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataralnych, przerost trzeciego migdałka, polipami, skrzywieniem przegrody nosa.

V. Kappacyzm

Polega na nieprawidłowej wymowie głosek tylnojęzykowych: k, g i czasami także h. Głoski te najczęściej wymawiane są jak: t, d i f – kawa jak tawa, gołąb jak dołąb.

Przyczyny:

  • nieprawidłowa praca języka (język jest zbyt sztywny, napięty)

VI. Lambdacyzm (lelanie, łełanie)

Lambdacyzm polega na wadliwym wymawianiu głosek l, ł. Głoska l najczęściej realizowana jest jak j (lala – jaja), głoska ł brzmi jak u albo j (ławka – jawka).

VII. Betacyzm

W wadzie tej zaburzona jest realizacja głoski b - najczęściej głoska brzmi jak w lub j (bałwan - jałwan, bałwan – wałwan).

Przyczyny

  • słaba praca artykulatorów, nieprawidłowa praca mięśni warg, wady zgryzu, niedomykanie ust.
  • Wypowiedzi osób najbliższych powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie.
  • W okresie kształtowania się mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala wadliwą mowę dziecka.
  • Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch.
  • Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.
  • Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać, by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia.
  • Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie oglądanie wspólne filmów

ZAPOBIEGANIE DYSLALII

Najważniejsze zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki:

i rozmawianie na ich temat.

  • Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch, a   następnie dyslalię.
  • Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg, podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia ), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.
  • Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie

kształtowania się mowy. Naruszanie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności

ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania.

  • Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. Tworzymy u dziecka w ten sposób błędne nawyki artykulacyjne, trudne do zlikwidowania.
  • Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a nie robi tego, należy zasięgnąć porady logopedy.

 

 

LECZENIE ZABURZEŃ MOWY

 

Dziecko wadliwie mówiące trafia zazwyczaj najpierw do logopedy, który bada dziecko i stawia wstępne rozpoznanie. W celu ustalenia przyczyn wadliwej wymowy logopeda konsultuje  się często ze specjalistami:

  • laryngologiem, foniatrą, audiologiem – w celu kontroli górnych dróg oddechowych, zbadania narządu słuchu i słuchu
  • stomatologiem, ortodontą – w celu zbadania stanu uzębienia i zgryzu
  • chirurgiem – w celu skontrolowania budowy anatomicznej narządów artykulacyjnych
  • psychologiem, pedagogiem – w celu oceny rozwoju intelektualnego i psychicznego oraz rozpoznania ewentualnych konfliktów rodzinnych i środowiskowych.

 

Gdy znana jest przyczyna zaburzeń mowy należy je, jeśli to możliwe, usunąć.

  • Laryngolog leczy nieżyty górnych dróg oddechowych, stany zapalne gardła i krtani, zaburzenia głosu i słuchu, usuwa migdały.
  • Chirurg podcina wędzidełko języka, przeprowadza operacje rozszczepu  podniebienia.
  • Ortodonta koryguje zgryz.

 

Po usunięciu przyczyny wadliwej wymowy lub gdy ta spowodowana jest wadliwym bądź niedbałym artykułowaniem należy rozpocząć terapię logopedyczną odpowiednią dla danego zaburzenia mowy.

 

TERAPIA ZABURZEŃ ARTYKULACYJNYCH:

podstawowe etapy:

 

  1. I.            Przygotowanie motoryczne narządów mowy do wywołania określonej głoski
    pod kontrolą wzroku i słuchu.
  2. II.            Niwelowanie dysfunkcji wywołującej/utrwalającej wadę.
  3. III.            Wywołanie głoski w izolacji.
  4. IV.            Utrwalenie głoski w:
  • sylabach (3 pozycje: nagłos, wygłos, śródgłos, w zależności od możliwości pacjenta),
  • wyrazach (3 pozycje - jak wyżej),
  • grupach spółgłoskowych,
  • wyrażeniach dwuwyrazowych.

V.   Dyferencjacja opozycyjna (wyróżnicowanie nowego dźwięku z poprzednim substytutem).

VI.        Automatyzacja w zdaniach, mowie opowiadaniowej spontanicznej.

 

Bibliografia:

Demel. G., Wady wymowy, PZWL, Warszawa, 1974

Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, 1988

Mieszkowicz M., Metodyka postępowania w dyslalii,
http://odn-plock.edu.pl/prv/logopeda/metody/logopedyczna/dyslalia/dyslalia.html

Rodak H., Uczymy się poprawnie mówić, WSiP, Warszawa, 1999

Skorek E.M., Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001