Przedszkole Nr 2
im. Stanisławy Modrzejewskiej Żłobek Gminny w Dębnie
74-400 Dębno ul. Jana Pawła II 42
tel. (95) 760-27-82
email : p2debno@wp.pl
Dyslalia
DYSLALIA:
OBJAWY, PRZYCZYNY, RODZAJE,
POSTĘPOWANIE TERAPEUTYCZNE
Terminem dyslalia (z grec. dys - zaburzenie; lalia - mowa) określa się wady artykulacyjne. Termin ten funkcjonuje zamiennie jako zaburzenia artykulacyjne, zaburzenia wymowy, wady artykulacyjne, nieprawidłowe realizacje fonemów.
Określenie dyslalia jest nośnikiem różnej treści. Ukazują to następujące definicje:
- Nieprawidłowość w realizacji jednej, wielu, a nawet wszystkich głosek (G. Demelowa);
- Zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków (H. Spionek, 1969);
- Wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy (L.Kaczmarek);
- Symptom zaburzenia rozwoju mowy, dotyczący tylko jednego aspektu języka - aspektu artykulacyjnego (H. Rodak);
- Zaburzenie mowy charakteryzujące się zakłóceniami dźwięków mowy, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe ( Mierzejewska, Emiluta-Rozya).
Wyróżnia się dyslalię fizjologiczną i faktyczną.
- Dyslalia fizjologiczna występuje wówczas, kiedy mamy do czynienia ze swoistymi właściwościami rozwojowymi, które są związane z nieukończonym rozwojem mowy dziecka, wynikającym np. z prostego opóźnienia mowy.
- Dyslalia faktyczna występuje wówczas, kiedy proces kształtowania się mowy jest już
względnie ukończony, a dziecko w sposób stereotypowy wadliwie wymawia określone
głoski.
Najczęstsze przyczyny dyslalii to:
- zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego:
- nieprawidłowa budowa języka,
- nieprawidłowa budowa podniebienia,
- zniekształcenia zgryzu,
- anomalie zębowe,
- przerost trzeciego migdałka,
- polipy,
- skrzywienie przegrody nosowej,
- nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy:
- niska sprawność języka,
- zakłócona sprawność mięśni napinających i przywodzących,
- brak pionizacji języka
- nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządów słuchu:
- zaburzenie analizy i syntezy słuchowej,
- wybiórcze upośledzenie słuchu,
- obniżenie słyszalności
- zaburzenia słuchu fonematycznego,
- niesprzyjające warunki do uczenia się mowy związane z czynnikiem społecznym:
- nieprawidłowe wzorce wymowy,
- nieprawidłowa atmosfera
Ze względu na liczbę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na:
- jednoraką – jedna głoska wymawiana odmiennie;
- wieloraką – kilka lub kilkanaście głosek wymawianych odmiennie;
- całkowitą (alalia) – wszystkie głoski wymawiane odmiennie (bełkot, mowa niezrozumiała dla otoczenia).
Ze względu na liczbę nieprawidłowo realizowanych cech dystynktywnych głoski wyróżnia się:
- dyslalię prostą (w realizacji głoski zanika jedna cecha, np. dziecko wymawia s zamiast sz – głoski różnią się tylko miejscem artykulacji)
- dyslalię złożoną (zanik kilku cech równocześnie, np. dziecko wymawia d zamiast sz – głoski różnią się miejscem artykulacji, stopniem zbliżenia narządów mowy oraz dźwięcznością).
Ze względu na nazwę głoski (głosek) nieprawidłowo artykułowanej dyslalię dzieli się na:
I. Seplenienie (sygmatyzm)
Seplenienie polega na nieprawidłowej artykulacji głosek dentalizowanych: ś, ź, ć, dź; s, z, c, dz; sz, ż, cz, dż. Wadliwa wymowa polegać może na: zastępowaniu głosek jednego szeregu innym np. głoski sz, ż, cz, dż brzmią jak s, z, c, dz, ś, ć, dź ( szafa – safa, siafa, sanki – sianki, szanki), deformacji - wtedy mówimy o seplenieniu właściwym, opuszczaniu głoski (lub głosek) w mowie.
Rodzaje seplenienia:
- międzyzębowe – dziecko wymawia głoski sz, ż, cz, dż, s, z, c, dz z językiem wsuniętym między zęby
- boczne – artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka; szczelina nie tworzy się wzdłuż linii środkowej języka, lecz w częściach bocznych, powietrze przepływa jak przy wymowie głoski l
- wargowo-zębowe – charakteryzuje się tworzeniem bardzo wąskiej szczeliny między dolną wargą, a górnymi siekaczami lub między górną wargą, a dolnymi siekaczami, język jest bierny; brzmienie głosek jest podobne do ostro brzmiącego f
- przyzębowe – przód języka jest ułożony płasko i zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy; podczas artykulacji nie tworzy się rowek, a powietrze wychodzi szerokim strumieniem; brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający przy dolnych siekaczach jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia
- nosowe – powstaje, gdy artykulacja głosek przebiega niedostatecznie zamkniętym przejściu z jamy ustnej do nosowej w następstwie niewłaściwej czynności podniebienia miękkiego
- krtaniowe - szmer wytwarzany w krtani
- gardłowe – powstaje w wyniku rozczepienia podniebienia lub braku aktywności podniebienia
- i inne.
Niektóre przyczyny:
- wady zgryzu
- ubytki zębowe
- nieprawidłowa budowa anatomiczna narządów artykulacyjnych
- upośledzenie słuchu
- niesprawność języka i warg
- naśladownictwo wymowy osób wadliwie mówiących
- niektóre choroby górnych dróg oddechowych (utrudnione oddychanie nosem)
II. Reranie (rotacyzm)
Reranie jest wadą polegającą na nieprawidłowej realizacji głoski r. Wadliwa wymowa polegać może na: opuszczaniu dźwięku, zastępowaniu go innym dźwiękiem lub zniekształceniu - wtedy mamy do czynienia z reraniem właściwym. Głoska ta może być wymawiana jak l, j,rl ( rak – jak, lak, rlak), r języczkowe lub jest opuszczana (rak –ak).
Rodzaje rerania:
- języczkowe – miejsce artykulacji jest zmienione z przedniojęzykowodziąsłowej na języczkową, podczas artykulacji podniebienie miękkie unosi się, zamyka przejście do jamy nosowej, a jego zakończenie (języczek) drga, język nie bierze udziału w artykulacji
- policzkowe – powstaje wskutek skierowania strumienia powietrza podczas wymowy w bok, powodując wibrację jednostronną policzka lub obustronną obu policzków, drga również czubek lub krawędź języka
- wargowe – powstaje wskutek przeniesienia miejsca artykulacji na obie wargi
- krtaniowe – polega na wadliwej, krtaniowej artykulacji – drgają fałdy głosowe
- gardłowe – miejsce artykulacji głoski r jest przeniesione w głąb jamy ustnej, wibracja powstaje między obsadą języka a tylną ścianą gardła
- inne
Niektóre przyczyny:
- zbyt niska sprawność ruchowa języka, zwłaszcza jego czubka
- nieprawidłowości budowy anatomicznej języka, np. krótkie wędzidełko
- upośledzenie słuchu
- opóźniony rozwój motoryczny
- wadliwy wzór wymowy osób z otoczenia
III. Mowa bezdźwięczna
Wada ta objawia się brakiem realizacji spółgłosek dźwięcznych i zastępowaniem ich odpowiednimi bezdźwięcznymi, np. b mówione jest jak p, a ż jak sz (słowo żaba w tym zaburzeniu będzie brzmiało jak szapa , woda jak fota, góra - kóra). Nieprawidłowość ta dotyczy 13 głosek: b, bi, d, z, ź, ż, dz, dź, dż, w, wi, g i gi. Mowa bezdźwięczna znajduje również odzwierciedlenie w piśmie w postaci trudnych do eliminowania błędów.
Niektóre przyczyny:
- zaburzenia słuchu mownego (fonemowego)
- upośledzenie słuchu (niedosłuch)
- brak koordynacji między aparatem fonacyjnym i artykulacyjnym
- obniżone napięcie mięśniowe – wargi i policzki są wiotkie
IV. Rynolalia (nosowanie)
Rynolalia polega na mówieniu z nieprawidłowym rezonansem nosowym. Mowa może być w różnym stopniu zniekształcona - od lekkiego nosowania do niewyraźnej, zakłóconej szmerami. Głoski nosowe są wymawiane jak ustne (nosowanie zamknięte) lub odwrotnie – głoski ustne wymawiane są z rezonansem nosowym (nosowanie otwarte)
- Rynolalia otwarta
Najbardziej zniekształcone są spółgłoski szczelinowe i zwartoszczelinowe (s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ć, dź). Wszystkie głoski realizowane są z silnym zabarwieniem nosowym, głosem dudniącym.
Przyczyny rynolalii otwartej: rozszczepy podniebienia, krótkie podniebienie jak też nieprawidłowa praca pierścienia zwierającego gardła.
- Rynolalia zamknięta
Dziecko wymawia m jak b; n jak d; ą jak o; ę jak e.
Przyczyny rynolalii zamkniętej : niedrożność jamy nosowo-gardłowej spowodowanej przerostem śluzówki nosa, obrzękiem przy ostrych i przewlekłych stanach kataralnych, przerost trzeciego migdałka, polipami, skrzywieniem przegrody nosa.
V. Kappacyzm
Polega na nieprawidłowej wymowie głosek tylnojęzykowych: k, g i czasami także h. Głoski te najczęściej wymawiane są jak: t, d i f – kawa jak tawa, gołąb jak dołąb.
Przyczyny:
- nieprawidłowa praca języka (język jest zbyt sztywny, napięty)
VI. Lambdacyzm (lelanie, łełanie)
Lambdacyzm polega na wadliwym wymawianiu głosek l, ł. Głoska l najczęściej realizowana jest jak j (lala – jaja), głoska ł brzmi jak u albo j (ławka – jawka).
VII. Betacyzm
W wadzie tej zaburzona jest realizacja głoski b - najczęściej głoska brzmi jak w lub j (bałwan - jałwan, bałwan – wałwan).
Przyczyny
- słaba praca artykulatorów, nieprawidłowa praca mięśni warg, wady zgryzu, niedomykanie ust.
- Wypowiedzi osób najbliższych powinny być poprawne. Do dziecka należy mówić powoli, wyraźnie.
- W okresie kształtowania się mowy dziecko nie powinno kontaktować się z osobami, które mają wady wymowy, ponieważ wadliwa wymowa otoczenia wywołuje i utrwala wadliwą mowę dziecka.
- Dziecko powinno reagować na aktywność uczuciową i słowną otoczenia. W przypadku, gdy brak takiej reakcji, można podejrzewać niedosłuch.
- Nie należy gasić naturalnej skłonności dziecka do mówienia obojętnością, lecz słuchać uważnie wypowiedzi, zadawać dodatkowe pytania, co przyczyni się do korzystnego rozwoju mowy.
- Nie wolno poprawiać wymowy dziecka, żądać, by kilkakrotnie powtarzało dane słowo, zawstydzać, karać za wadliwą wymowę. Hamuje to chęć do mówienia.
- Wskazane jest częste opowiadanie dziecku bajek, czytanie oglądanie wspólne filmów
ZAPOBIEGANIE DYSLALII
Najważniejsze zalecenia dotyczące wczesnej profilaktyki:
i rozmawianie na ich temat.
- Nie należy zaniedbywać chorób uszu, gdyż nie leczone mogą powodować niedosłuch, a następnie dyslalię.
- Jeśli dziecko ma nieprawidłową budowę narządów mowy (rozszczepy warg, podniebienia, wady zgryzu lub uzębienia ), konieczne jest zapewnienie opieki lekarza specjalisty, gdyż wady te są przyczyną zaburzeń mowy.
- Dziecka leworęcznego nie należy zmuszać do posługiwania się ręką prawą w okresie
kształtowania się mowy. Naruszanie w tym okresie naturalnego rozwoju sprawności
ruchowej zaburza funkcjonowanie mechanizmu mowy. Prowadzi to często do zaburzeń mowy, a w szczególności do jąkania.
- Nie należy wymagać zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko nie przygotowane pod względem sprawności narządów artykulacyjnych, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy, a zmuszane do artykulacji zbyt trudnych dla niego głosek, często zaczyna je zniekształcać, wymawiać nieprawidłowo. Tworzymy u dziecka w ten sposób błędne nawyki artykulacyjne, trudne do zlikwidowania.
- Jeśli dziecko osiągnęło już wiek, w którym powinno daną głoskę wymawiać, a nie robi tego, należy zasięgnąć porady logopedy.
LECZENIE ZABURZEŃ MOWY
Dziecko wadliwie mówiące trafia zazwyczaj najpierw do logopedy, który bada dziecko i stawia wstępne rozpoznanie. W celu ustalenia przyczyn wadliwej wymowy logopeda konsultuje się często ze specjalistami:
- laryngologiem, foniatrą, audiologiem – w celu kontroli górnych dróg oddechowych, zbadania narządu słuchu i słuchu
- stomatologiem, ortodontą – w celu zbadania stanu uzębienia i zgryzu
- chirurgiem – w celu skontrolowania budowy anatomicznej narządów artykulacyjnych
- psychologiem, pedagogiem – w celu oceny rozwoju intelektualnego i psychicznego oraz rozpoznania ewentualnych konfliktów rodzinnych i środowiskowych.
Gdy znana jest przyczyna zaburzeń mowy należy je, jeśli to możliwe, usunąć.
- Laryngolog leczy nieżyty górnych dróg oddechowych, stany zapalne gardła i krtani, zaburzenia głosu i słuchu, usuwa migdały.
- Chirurg podcina wędzidełko języka, przeprowadza operacje rozszczepu podniebienia.
- Ortodonta koryguje zgryz.
Po usunięciu przyczyny wadliwej wymowy lub gdy ta spowodowana jest wadliwym bądź niedbałym artykułowaniem należy rozpocząć terapię logopedyczną odpowiednią dla danego zaburzenia mowy.
TERAPIA ZABURZEŃ ARTYKULACYJNYCH:
podstawowe etapy:
- I. Przygotowanie motoryczne narządów mowy do wywołania określonej głoski
pod kontrolą wzroku i słuchu. - II. Niwelowanie dysfunkcji wywołującej/utrwalającej wadę.
- III. Wywołanie głoski w izolacji.
- IV. Utrwalenie głoski w:
- sylabach (3 pozycje: nagłos, wygłos, śródgłos, w zależności od możliwości pacjenta),
- wyrazach (3 pozycje - jak wyżej),
- grupach spółgłoskowych,
- wyrażeniach dwuwyrazowych.
V. Dyferencjacja opozycyjna (wyróżnicowanie nowego dźwięku z poprzednim substytutem).
VI. Automatyzacja w zdaniach, mowie opowiadaniowej spontanicznej.
Bibliografia:
Demel. G., Wady wymowy, PZWL, Warszawa, 1974
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, 1988
Mieszkowicz M., Metodyka postępowania w dyslalii,
http://odn-plock.edu.pl/prv/logopeda/metody/logopedyczna/dyslalia/dyslalia.html
Rodak H., Uczymy się poprawnie mówić, WSiP, Warszawa, 1999
Skorek E.M., Oblicza wad wymowy, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa, 2001